Edimsel koşullanma (Operant Conditioning), bir organizmanın davranışlarının sonuçlarına bağlı olarak öğrenildiği bir süreçtir. Bu teori, Amerikalı psikolog B.F. Skinner tarafından geliştirilmiştir. Edimsel koşullanma, bir davranışın sonucunda gelen ödül ya da ceza ile pekiştirilmesi ya da zayıflatılması yoluyla öğrenmenin nasıl gerçekleştiğini açıklar.
Temel Kavramlar:
Edimsel koşullanmada, davranışların ardından gelen sonuçların, o davranışın tekrar edilme olasılığını nasıl etkilediği incelenir. Bu bağlamda temel kavramlar şunlardır:
- Pekiştirme: Bir davranışın tekrar edilme olasılığını artıran bir süreçtir. İki tür pekiştirme vardır:
- Olumlu Pekiştirme (Positive Reinforcement): Bir davranışın ardından hoş bir uyaranın eklenmesi. Örneğin, öğrenci ödevini yaptıktan sonra ödül olarak şeker almak gibi. Bu durum, o davranışın tekrarlanma olasılığını artırır.
- Olumsuz Pekiştirme (Negative Reinforcement): Bir davranışın ardından hoş olmayan bir uyaranın ortadan kaldırılması. Örneğin, yüksek sesli bir alarmı kapatmak için doğru düğmeye basmak. Bu da davranışın tekrarlanmasını artırır çünkü kişi rahatsız edici durumu ortadan kaldırmak için harekete geçer.
- Ceza (Punishment): Bir davranışın tekrar edilme olasılığını azaltan bir süreçtir. İki tür ceza vardır:
- Olumlu Ceza (Positive Punishment): İstenmeyen bir davranışın ardından hoş olmayan bir uyaranın eklenmesi. Örneğin, çocuk yaramazlık yaptığında azarlanmak.
- Olumsuz Ceza (Negative Punishment): İstenmeyen bir davranışın ardından hoş bir şeyin ortadan kaldırılması. Örneğin, kurallara uymadığı için bir çocuğun oyun oynama hakkının elinden alınması.
- Sönme (Extinction): Pekiştireçler ya da cezalar olmadığında, öğrenilmiş bir davranışın zamanla ortadan kalkması sürecidir. Örneğin, bir öğrenci ödev yaptığı için ödül almamaya başlarsa, o ödevi yapma davranışı azalabilir.
Edimsel Koşullanma Süreçleri:
- Pekiştirme Programları (Schedules of Reinforcement): Edimsel koşullanmada pekiştirme sürekli olmak zorunda değildir. Skinner, pekiştirmenin düzenine göre farklı pekiştirme programları geliştirmiştir:
- Sürekli Pekiştirme: Her doğru davranışın ardından pekiştirmenin verilmesi.
- Aralıklı Pekiştirme (Partial Reinforcement): Davranışların sadece bazı denemeler sonucunda pekiştirilmesi.
- Sabit Aralıklı (Fixed Interval): Belirli bir zaman diliminde örneğin, her 5 dakikada bir pekiştirme
- Değişken Aralıklı (Variable Interval): Rastgele zaman aralıklarıyla pekiştirme
- Sabit Oranlı (Fixed Ratio): Belirli sayıda örneğin, her 10 basma sonucunda ödül verilmesi şeklinde sonra pekiştirme
- Değişken Oranlı (Variable Ratio): Rastgele sayıda davranıştan sonra örneğin, kumar makineleri gibi pekiştirme
Skinner’ın Deneyleri:
B.F. Skinner, edimsel koşullanmaya dair temel ilkeleri keşfetmek için ünlü Skinner Kutusu adı verilen deney düzeneğini kullanmıştır. Bu kutuda bir fare ya da güvercin, bir düğmeye ya da kola bastığında yiyecek gibi bir pekiştireç alır. Fare veya güvercin bu davranışı tekrarlamayı öğrenir. Ceza veya olumsuz pekiştirme kullanarak da istenmeyen davranışların nasıl engellendiği incelenmiştir.
Edimsel Koşullanma Kullanım Alanları:
Edimsel koşullanma, eğitim, davranış terapisi, iş yerleri ve hatta günlük yaşamda birçok alanda uygulanır. Örneğin:
- Davranış Terapisi: İstenmeyen davranışları değiştirmek ya da olumlu davranışları artırmak için
- Eğitim: Öğrencilerin ders çalışmayı öğrenmesi için olumlu pekiştireçler kullanılır (örneğin, iyi notlar, sözlü övgüler).
- İş Yerleri: Başarıyı artırmak için çalışanların ödüllendirilmesi.
Edimsel koşullanma, bireylerin davranışlarını dışsal uyaranlara göre nasıl şekillendirdiklerini anlamamıza yardımcı olur ve psikoloji tarihinde önemli bir yere sahiptir.